Xəzər-su səthi 400 min kv/km-dən artıq olan və yeri kürəsinin ən böyük axarsız nadir göllərindədir. Avropa və Asiya qitələrinin qovuşduğu meridian istiqamətində Xəzər 1200 km uzunluğuunda və orta hesabla 310 km enində bir çökəklikdə yerləşmişdir. Göl kənarı xəttin uzunluğu səviyyənin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq dəyişir və təxminən 7405 km-dir. Onun 2320 km Qazaxstanın, 1930 km RF, 1200 km Türkmənistanın ,1000 km 11R və 955 km Azərbaycanın payına düşür. Öz xüsusi yerinə görə, beynəlxalq əhəmiyyətlidir və dünya incilərindəndir. Gölün həcmi 80 min kub/km olub, yer kürəsi göl su ehtiyatlarının 44%-dən artığını təşkil edir. Xəzər gölü Azərbaycanın, Rusiya federasiyasının, Qazaxıstanın, Türkmənistanın və İnar İslam Respublikasının sahillərini əhatə edir. Avropa qitəsinin ən sıx əhalisi olan və istehsal potensialı inkişaf etmiş bölgəsi hesab olunur.
Xəzərdə ən nadir fauna və flora növləri bizim dövrümüzə qədər saxlanılmışdır. Dünya nərə balığı ehtiyatlarının 90%-i Xəzərdə cəmlənmişdir. Ekoloji vəziyyətin gərginləşməsi, ilk növbədə Xəzərin qədim faunasına öz təsirini göstərmişdir. Nərə və siyənək sənaye balıq növləri olduqca azalmış, şip və qayabalıq növləri isə tamamilə yox olmuş, bir neçə balıq növü “Qırmızı Kitab”a düşmüşdür. Xəzərin üç qeyri-bərabər hissəyə bölünür: Şimali cənubi və Orta Xəzər.Şimali Xəzərin cənub sərhəddi Çeçen adasından Tüb-Karatan bunruna qədər uzanır.Orta Xəzər bu sərhədlə Pərqudaş adasından (Abşeron yarımadasında) şərq sahildə olan Kuulin burnuna qədər sahəni əhatə edir. cənubi Xəzər, bu sərhəddən cənuba doğru ərazidə yerləşmişdir. Şimali Xəzərin dərinliyi 5-6 m, Orta Xəzərin dərinliyi 190 m-dir. Suyun ən dərin olan hissəsində bu rəqəm 1025 m-dir. Kür çayının dənizə töküldüyü sahədən şərqə doöru isə olan dərinlik 100 m-lə məhdudlaşır. Xəzər akvatoriyasının hüquqi statusu və onun uzunluğunun müəyyənləşdirilməsi barədə qərarın olmaması ilə əlaqədar, Respublikanın su sərhədləri hələ də müəyyənləşdirilməyib. Bununla belə, Azərbaycanın payına 820 km-dən artıq sahil sərhəd xətti düşür.
Orta Xəzərin sahil xətti, Samur çayından başlayaraq Abşeron yarımadasına qədər nisbətən düz xətt boyunca davam edir.Burada göl daxilində yarımada, ada və körfəzlər yoxdur. Abşerondan Astaraçay çayına kimi olan mahil xətti isə olduqca girintili-çıxıntılıdır.Bir sıra çıxıntılar və burunlar Qızılağac körfəzi və adalarla birlikdə bu rayona təkrar olunmaz gözəlliklər bəxş etmişdir. Xəzərin cənub sahillərindəki adalar (Çilov, Urunos, Qum adası və s.) Abşeron, (Xərə-Zirə, Səngi-Muğan, Duvvannı, Gil və s.) Bakı arxipelağını əmələ gətirirlər.cənubi Xəzərin üçün palçıq vulkanlarının əmələ gəlməsi səciyyəvidir. Təpəlik və hündürlüklər əsasən Bakı arxipelağına daha çox xasdır. Ümumiyyətlə bütün adalar vaxaşırı fəaliyyətdə olan palçıq vulkanlarıdır. Otra və cənubi Xəzərin sahilyanı hissələrdə gil-qum (təpə, hündür və tirəli qum gərgələri) mənzələri və qum çimərlikləri üstünlük təşkil edir. Bitki növlərinin qruplaşdırılması əsasən-göl sahələrinin su və şoranlıq recimlərinin bölgədə dəyişməsinə tabe edilmişdir. Adi quruya doğru sahil xəttinə paralel olaraq, bitkilərin qruplaşdırılması ən sadədən murəkkəbə doğru ardıcıl olaraq aşağıdakı şəkildə dəyişir:
– sakit və yarı hərəkətdə olan duzlaşmış yaş qumsallıqların bitkilərinin əsas tərkib hissələri,-Sibir şalğamı, qamış, Xəzər süpürgəsi, tatar kahısı və s. ibarətdir. Qamışlıq əsasən aşağı eniş hissələrdə müşahidə edilir. Bəzən alağotu və yulğun bitkisinə rast gəlmək olur.
– azacıq sovrulmuş quru qumsallıqlarda çoxillik otlar, yarı kolluqlar, efemer bitkilər və s. müşahidə olunur.
Abşeronun sahilyanı hissələrində bitkilərin qruplaşdırılması pozulmuşdur və bu yerlərdə sıx bitki örtüyü yaranmır. Bitki tərkibi quru yarımçöl və adi bitki növlərindən ibarətdir.
Cənubi Xəzərin sahilyanı hissələrində sahil bitkiləri bir qədər fərqlənirlər. Burada əsas bitki növləri şoranlıqda yetişən sasazan, solyanokolosnik və soleros farmasiyalarına aiddir.
Sarsazan bitkiləri ərazinin əasa hissəsini əhatə edir. Bu növün əsasını fırlı sarsazan təşkil edir. Sarsazan kolları əsasən duz təbəqəsi ilə örtülmüş təpəciklərdə bitir. Sarsazanla bir yerdə həmçinin sveda və Xəzər solyanokolos qalofil kolları bitir. Təpəciklər arasında müxtəlif efemer dənli bitki otları da geniş yayılmışdır. Ərazinin təxminən 50%-i ot bitkiləri ilə örtülürmüşdür.
Şoranlıq və ya duzlaq çayır bitkiləri sarsazanlardan daha mürəkkəb quruluşu olub, daha zəngin görnüşə malikdir.
Xəzərin ən qiymətli sənaye balıq növləri yetişən, xüsusi əhəmiyyətli təbii balıq yetişdirmə hövzəsidir. Dünya nərə balıq ovunun 85%-i və qara kürü istehsalının 90%-i Xəzərin payına düşür. 1930-1935-ci illərə qədər Xəzərdə 6 mln sentnerə qədər qiymətli balıq növləri tutulurdu ki, ondan 1,75 mln mentneri nərə, qızıl balıq və iri sıx tor balıqlarının, 265 mln. sentneri çapaq və 0,34 mln sentneri kilkə balıqlarının payına düşürdü. Volqa çayının tənzimlənməsinə qədər (1951-1955) balıq Volqa çayının tənzimlənməsinə qədər (1951-1955) balıq ovu hesabla 2,9 mln sentner, çapaq-0,79 mln sentener, siyənək-0,54 mln sentner, nərə-0,12 mln. sentner olurdu. Nərə balıq ovu 1980-1990-ci illər ərzində 0,25 mln sentnerdən 0,13 mln senterə qədər aşağı düşmüşdür. 1991-ci ildə Xəzərdə 4,05 mln sentner balıq tutulmuşdur. Onun 10,08 min tonu nərə, 0,02 min tonu qızıl balıq, 1,51 min tonu siənək, 365,16 min tonu kilkə və 11,3 min tonu xırda torla tutulan iri balıqlardan ibarət olmuşdur. Sonrakı illər qiymətli balıq növlərinin tutulma miqdarı kəskin surətdə dəyişmişdir: kilkə tutulması olduqca artmış və əksinə, qiymətli balıq nğvlərinin ovlanması 9-10 dəfə azalmışdır. Hazırda əhalinin olduqca yüksək tələbatı olaq qiymətli balıq növləri miqdarının xüsusi çəkisinin durmadan azalması müşahidə olunur.
Bütün Xəzər regionun sosial-iqtisadi inkişafı, bütövlükdə Xəzər ekosisteminin vəziyyətindən və onun təbii ehtiyatlarından çox asılıdır. Xəzər hövzəsi ekoloji sisteminin axarının olmaması və bütün çirkləndicilərin tədricən Xəzərin dibinə çökərərək toplanması səbəblərindən, ekoloji cəhətdən onun öz-özlüyündə təmizlənməsi imkanları demək olar ki, sıfıra endirilmişdir. Xəzər ekoloji zonası bütün regionun iqliminin tənzimlənilməsi, su hövzəsinin vəziyyəti isə respublika ətraf mühiti üçün olduqca mühüm və istiqamətləndirici rol oynayır.
Xəzər hövzəsi akvatoiyasının müxtəlif nöqtələrindən vaxtaşırı götürülən su nümunələrinin təhlili onun fenollar, neft məhsulları, səthi aktiv (SAM) və s. maddələrlə çirkləndirildiyini göstərir. Xəzər gölünə ildə 12,0 mlyard kub/m çirkləndirilmiş sular axıdılır ki, onun da 95%-i Volqa çayının payına düşür.
Azərbaycan, ətraf mühitin çirkləndirilməsinin azaldılmasına həmişə çalışmış və hazırda da çalışmaqdadır. Yalnız axırıncı on illikdə 59 su mühafizə tədbiri həyata keçirilmiş və 170-dən yuxarı su mühafizə obyekti tikilmişdir. Həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində respublikada layihə gücü 1,28 mln kub m/gün çirkləndirilmiş suların gündən-günə artması amillərini nəzərə almamış və ona görə də bu tədbirlər bir o qədər də təsirli olmamışdır. Bu gün Azərbaycan Xəzərə 0,3 milyard kub/m hədsiz çirkləndirilmiş su tullantısı və 300 mln kub/m təmizlənmiş su atır.Bu sularla birlikdə Xəzərə 4 min/ton neft məhsulları, 28 min/ton asılı hissəciklər, 500-550 min/ton quru qalıq, 74 min/ton sulfatlar, 155 min/t xloridlər, 300 ton səthi aktiv maddələr, 5 ton fenol və ekologiya üçün zərərli olan digər maddələr atılır.
Xəzərin Azərbaycan akvtoriyasında bü gün 6 neft-qaz çıxarma idarəsi, balansında 2000 neft-qaz quyusu olan 7 mədənlər idarəsi, 400-dən yuxarı stasionar özüllər, 180 km uzunluqda estakada, 255 min km. Yeraltı və 1,5 min km estakada altı neft-qaz kəməri, 600 müxtəlif təyinatlı tankerlər (300-dən artıq hidrotexniki qurğu və 78 tanker batırılmış və ya da yarıbatırılmış vəziyyətdə) ikinci çirklənmə mənbələri kimi xüsusi həycan doğrur.
Xəzər səviyyəsinin dəyişməsi böyük bir problem olaraq qalır. 17 il ərzində suyun səviyyəsi mənfi 28,8 m-dən, mənfi 26,5 m-ə qədər (2,3 m) qalxmışdır. Bu problem bütün xəzəryanı dövlətlərin təbiəti mühafizə təşkilatlarının həycanına səbəb olmuşdur. 1977-ci ildən etibarən Xəzərdə başlayan səviyyə qalxması sahilyanı ərazilərin hədsiz dərəcədə yuyulmasına, tikinti və mühəndis qurğularının dağıdılmasına və geniş ərazilərin su altında qalmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycanda Lənkəran-Astara zonasında kənd təsərrüfat iqtisadi zonalar suyun altında qalmış, avtomobil və dəmir yolu dağılmaq təhlükəsi qarşısındadır.

Dünyanın ən iri qapalı su hövzəsi – Xəzər Azərbaycan xalqının həyatında çox mühüm əhəmiyyət daşıyır və özünün fiziki-coğrafi göstəriciləri ilə unikaldır. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, Xəzər dənizinin flora və faunası endemik növlərlə zəngindir. Belə ki, qədimliyi ilə digər balıqlardan fərqlənən nərəkimilərin ehtiyatlarının 90 faizi bu dənizdə cəmləşmişdir.

Coğrafi landşaftın özünəməxsusluğu əlverişli rekrasion şərait yaratmışdır.

Dəniz meridian boyunça S latın hərfi şəkilində uzanmışdır, 47°17′ şimal enliyi və 36°33′ cənub uzunluğu koordinatları arasında yerləşmişdir. Meridian boyunca dənizin uzunluğu 1200 km-ə yaxındır, orta eni 310, ən böyük və ən kiçik enləri isə müvafiq olaraq 435 və 195 km-dir. Xəzər dənizinin səviyyəsi periodik olaraq dəyişdiyindən onun səthinin sahəsi və sularının həcmi dəyişkəndir. Hazırda dənizin səviyyəsi dünya okeanı səviyyəsindən -26,75 m aşağıdır. Dənizin bu səviyyəsində onun səthinin sahəsi 392600 km2, sularının həcmi isə 78648 km3-dir və bu həcm Yer kürəsindəki ümumi göl su ehtiyatlarının 44%-ni təşkil edir. Maksimal dərinliyi 1025 m-dir və bu baxımdan Dünya okeanının Qara, Baltik, Sarı dənizləri ilə müqayisə oluna bilər, Adriatik, Egey, Tiren, Sulu və digər dənizlərdən isə dərindir.

Akvatoriyanın Azərbaycan hissəsi dənizin orta və cənub hissələrini əhatə edir. Duzluluğuna görə Xəzər suları dünya okeanının sularından xeyli fərqlənir. Şimal hissədə suyun duzluğu 5-6, dənizin orta və cənub hissələrində 12,6-13,5 promille təşkil edir. Azərbaycanda mövcud olan 300-dək palçıq vulkanının 170-dən çoxu Xəzərin Azərbaycan sektorunda ada və sualtı vulkanlarını təşkil edir. Xüsusilə onlar Cənubi Xəzərdə daha çoxdur.

Təbii şəraitin unikallığı və rəngarəngliyi bir çox nadir fauna və flora növlərinin Xəzər dənizində bugünədək qalmasına səbəb olmuşdur.

Dənizin Azərbaycan akvatoriyasında 171 növ fitoplankton (yosun), 40 növ zooplankton, 258 növ fitdentos, 91 növ makrozoondentos və 14 fəsiləyə aid 80 növ və yarımnöv balıqlar məskunlaşmışdır.

Balıq növlərinin miqdarına görə karpkimilər üstünlük təşkil edir – 42 növ; xulkimilər – 31, siyənəkkimilər – 17, qızıl balıqkimilər – 2, nərəkimilər – 5 növdən ibarətdir. Xəzər ixtiofaunasının 4 cins, 31 növ və 45 yarımnövü endemikdir. Endemik növlərin əksəriyyəti orta Xəzərdə qeydə alınıb.

Təqribən 40 balıq növü və yarımnövü ov əhəmiyyəti daşıyır. Ümumi ixtiokütlənin əsas hissələrini kilkələr təşkil edir (80%), qalan hissə siyənəyin, kefalın, aterinanın, gümüşcənin və xul balığın payına düşür. Balıq növləri içərisində yox olmaq təhlükəsi altında olub, respublikanın “Qırmızı kitabı”na salınanlar: Xəzər ilanbalığı, alabalıq, Cənubi-Xəzər porusu (ağgözbalığı), çexon, dəniz sufu. Son illərdə nərə balıqlarının bütün növlərini (ağbalıq, kələmo-qayabalığı, nərə uzunburun balığın), Xəzər qızılbalığın, ağ qızılbalığın, xramulanın, şamayı balığının, şibrit və qarasolun sayı kəskin surətdə azalaraq, yox olmaq təhlükəsi altına düşmüşlər. Xəzərin su faunasında yeganə məməli heyvan Xəzər suitidir. O, mövcud suitilərin ən kiçiyidir. Xəzər suitinin populyasiyasının ölçüləri XX əsrin əvvəlinə 1,5 milyon fərddən 80-ci illərin sonuna 360-400 min fərdədək azalmışdır. 1993-cü ildə Xəzər suiti Qırmızı Siyahıya daxil edilmişdir.

Xəzər və sahilyanı zonanın müxtəlif biotiplərində 302 quş növü qeydə alınıb; onlardan 37-si su, 109-u suətrafı və 156-sı quru quşlarıdır.